در شمال غربی شهر شیراز یکی از زیباترین باغ های ایرانی واقع شده که به باغ ارم شیراز مشهور است. طبق ادعای برخی مورخین تاریخچه ی احداث اولیه ی باغ ارم شیراز به دوره ی سلجوقیان می رسد و از عصر صفویه به بعد باغ ارم در نوشته های جهانگردان، آباد و باشکوه توصیف شده است. قدمت بنای فعلی آن به دوره ی قاجاریه می رسد. در سمت جنوب باغ مذکور رودخانه خشک شیراز از شرق به غرب امتداد دارد . وسعت باغ بیش از سه هکتار و از درختان مرکبات و سرو پوشیده شده است.
باغ ارم یک باغ ایرانی تاریخی در شهر شیراز است و شامل چند بنای تاریخی و باغ گیاهشناسی میشود. در سال ۲۰۱۱ مجموعه ۹ باغ ایرانی در فهرست یونسکو به ثبت جهانی رسید که یکی از آن باغ ها ، باغ ارم شیراز است.
در اواخر دوره زندیه تقریباً بیش از هفتاد و پنج سال باغ ارم در تصاحب سران ایل قشقایی بوده است. خاندان جانی خان قشقایی که از دوره فتحعلی شاه قاجار با سمت ایلخانی و ایل بیگی بر ایل قشقایی فرمانروایی می کردند، مدت مدیدی این باغ را در اختیار داشته و از آنجا به عنوان مقر فرمانفرمایی خود در شهر شیراز استفاده می کرده اند. در دوره سلطنت ناصرالدین شاه، حاج نصیرالملک شیرازی باغ را از خاندان ایلخانی خریداری نموده و ساختمان فعلی موجود در باغ را به جای عمارت ایلخانی بنا نمود.
پس از درگذشت حاج نصیرالملک در سال ۱۳۱۱ ه.ق تزئینات بنا و بعضی قسمتهای ناتمام بوسیله ابوالقاسم خان نصیرالملک، مالک این باغ اتمام یافته است.
امروز کوشک اصلی، هسته مرکزی این باغ و جالب توجه ترین جنبه آن را تشکیل می دهد. اطاق های طبقه زیرین تقریباً زیر زمین است و تالار مرکزی آن را برای استراحت در روزهای گرم تابستان در نظر گرفته اند. نهر آب مستقیماً از این تالار می گذرد و در سر راه خود قبل از اینکه به حوض بزرگی فرو ریزد استخر را پر می کند.
دیوارها و کف این تالار از کاشی های رنگین پوشیده شده است. پلکانی این طبقه را به طبقه بالاتر و به راهروهایی که به تالار بزرگ منتهی می گردد متصل می سازد. منظره جنوبی آن همان ادامه محور اصلی است و از طرف شمال چشم انداز آن را تپه هایی تشکیل می دهد که در حاشیه رودخانه قرار گرفته است.
در این محل نیز مانند بسیاری دیگر از ساختمانهای شیراز کاشیهای براق و سنگهای تراش میراث قدیم را از نو رواج می دهد. این قسمت سه گوش (سنتوری) منظره ای را متعلق به دوره ساسانیان که با کاشیهای رنگی زینت شده نشان می دهد درحالی که در طبقه ای که هم سطح زمین ساخته شده تخته سنگهای آهکی نسخه های تحریف شده ای است از نقوش برجسته دوره هخامنشیان که در تخت جمشید دیده می شود.
باغ ارم پس از فوت ابوالقاسم خان نصیرالملک به فرزندش رسید و پس از چندی به یکی از سران ایل قشقایی فروخته شد. در دوره ی پهلوی باغ ارم به تصرف دولت درآمده و به دانشگاه شیراز واگذار شده است. دانشگاه شیراز مدتها به عنوان کاخ پذیرایی از آنجا استفاده می نمود. در سالهای ۱۳۵۰ تا ۱۳۴۵ه.ش این باغ با اعتبار واگذاری از طرف سازمان برنامه و بودجه و زیر نظر مسئولین وقت دانشگاه، تعمیر اساسی شده و زمین وسیعی نیز در حاشیه بلوار ارم و بلوار آسیاب سه تایی به آن افزوده شده است. امروزه باغ ارم همچنان در اختیار دانشگاه شیراز می باشد و بازدید از آن برای عموم گردشگران امکان پذیر و یکی از مهمترین دیدنی های استان فارس به شمار می رود.
از نظر هنر عالی نقاشی نیز این عمارت بی نصیب نمانده است. سقف دو سالن طبقه سوم ساختمان که با تیرهای چوبی و تخته های منظم پوشیده شده، دارای نقاشی های زیبا و بسیار نفیسی است. در این نقاشی ها گل و بوته و طرح های اسلیمی و تابلوهای متعدد از شکارگاه ها و چهره زنان و تصاویری از قصرهایی به سبک اروپایی نشان داده شده است. هنر ظریف نقاشی روی سقف که اهل این فن آن را مرجوک (بر وزن مردمک) نامند در دوره قاجاریه در شهر شیراز کاملا رواج داشته است.
این باغ با انواع گل های زینتی و گونه های گیاهی، باغ گیاه شناسی دانشگاه شیراز است. در حال حاضر از محوطه باغ به عنوان باغ گیاه شناسی در گسترش آموزش و پژوهش علوم گیاهی استفاده می شود. باغ گیاه شناسی آن در اختیار دانشکده کشاورزی و ساختمان باغ در اختیار دانشکده حقوق است.
پوشش گیاهی باغ را می توان به ۲ دسته درختان غیر مثمر و درختان مثمر تقسیم کرد:
۱- درختان غیر مثمر باغ عبارتند از: سرو ناز (بلندترین سروناز این باغ که قریب ۳۵ متر بلندی آن است، بلندترین سروناز شیراز است)، کاج، افرا، ارغوان، بید مجنون، سیاه بید، زبان گنجشک، بید مشک، سپیدار، و اکالیپتوس.
۲- درختان مثمر باغ عبارتند از: انار، ازگیل، نارنج، خرمالو، گردو، زردآلو، بادام، سیب، به و گلابی. محصول اصلی درختان میوه دار باغ در درجه اول انار است و در درجه دوم می توان مرکبات را به حساب آورد. درختان مرکبات باغ ارم در ردیف سایر نارنجستان ها و باغ های مرکبات شیراز است.
باغ ارم شیراز در تاریخ ۱۴ آبان ۱۳۵۳ به شماره ۱۰۱۳ در فهرست آثار ملی ایران و در سال ۲۰۱۱ به شماره ۱۳۷۲ در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
در جلوی عمارت اصلی که مشرف بر باغ است، استخر بزرگی است که تصویر عمارت در آن نمایان میشود. مساحت این استخر سیصد و سی و پنج متر مربع است و محیط آن را هجده قطعه سنگ بزرگ و یکپارچه تشکیل میدهد.
آب روان و زلالی که از نهر اعظم است پس از گردش در حوضچه حوضخانه وارد جویهای اطراف استخر میشود و سپس در جوی عریض خیابان اصلی و جویبارهای دیگر در خیابانهای باغ و اطراف باغچهها روان میگردد. قسمت عمده آبی که این باغ را مشروب میسازد مانند بیشتر باغهای شیراز از نهر اعظم است. این نهر به جدولهای متعدد تقسیم میگردد، از آن جمله جدول میری میباشد که یک پنجم از نهر اعظم است. باغ ارم از جدول میری مشروب میگردد.
علاوه براین، دو حلقه چاه عمیق در باغ حفر گردیده که آب مورد نیاز بوسیله پمپ تأمین شده و با استفاده از لوله کشی به مصرف آبیاری گلهای باغ میرسد. از آب لولهکشی شهر نیز برای آشامیدن و مصارف عمارات استفاده میگردد.
منابع: ویکی پدیا، عصر ایران، آفتاب، دانشنامه شهری ایران، همشهری
تهیه و تنظیم متن و عکس : محمد آذرکیش
عکس بسیار زیبا